اغلب ما دست‌کم یک‌بار از طوفان فکری (brain storming) برای حل مسائلی که با آن مواجه هستیم استفاده کرده‌ایم. شاید اسم آن را چیز دیگری شنیده بودیم. مثلاً بارش ذهنی و طوفان ذهنی یا چیزی درباره‌اش نشنیده بودیم، شاید هم ناخودآگاه این کار را به صورت انفرادی انجام داده‌ایم.

برای دهه‌های متمادی است که روش طوفان فکری، روشی برای خلق ایده و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه برای مسائل است. با این حال، شما باید از طوفان فکری درست استفاده کنید تا کاملاً مؤثر باشد. در این مقاله با این موضوع و روش های طوفان ذهنی بیشتر آشنا می‌شوید.

طوفان فکری چیست؟

طوفان فکری که از آن با عنوان طوفان ذهنی یا بارش ذهنی هم یاد می‌شود، روشی برای حل مسئله (به‌ویژه در مراحل اولیه) است. ممکن است هرچه می‌گذرد تکنیک‌های حل مسئله هم تکامل بیشتری پیدا کند اما چیزی که مشخص است طوفان فکری تکنیکی رایج در حل مسئله است که چندین دهه قدمت دارد و یکی از نخستین ابزارهایی است که در آموزش حل مسئله، مورداشاره قرار می‌گیرد. طوفان فکری روشی است که تعداد زیادی از ایده‌ها مطرح و دست‌آخر بهترین و مناسب‌ترین‌هایشان انتخاب می‌شوند.

طوفان فکری چطور به وجود آمد؟

اگرچه جلساتی مثل طوفان فکری احتمالاً صدها سال است که برگزار می‌شود، اما الکس آزبورن زرنگ یا خوش‌شانس بود که ابداع‌کننده این سیستم حل مسئله نام گرفت.

به نظر شما چگونه ابداع این سیستم به ذهن او رسید؟

آقای آزبورن از ناتوانی کارمندان در تولید ایده‌های خلاقانه برای کارزارهای تبلیغاتی به‌صورت منفرد، خسته شده بود! او به همین علت شروع به برگزاری جلسات هم‌فکری گروهی کرد و متوجه شد که کیفیت و تعداد ایده‌های ایجاد شده توسط کارمندانش، به‌صورت چشمگیری بهبود یافته است. بنابراین تصمیم گرفت کتابی به نام «قدرت خلاقیت شما» بنویسد و این روش را معرفی کند.

عکس بالا، از ترکیب بارش و مغز ساخته شده است تا «بارش ذهنی» را به یاد بیاورد.

طوفان فکری چه‌کاربردهایی دارد؟ کاربردهای بارش ذهنی

معمولاً در مراحل اولیه حل مسئله، طوفان فکری کاربرد بیشتری دارد. در مراحل اولیه ما به دنبال راه‌های مختلف حل مسئله هستیم. مثلاً تصور کنید قرار است در مورد یکی از پیش‌زمینه‌های استفاده از روش طوفان فکری تعریف روشن و واضح مسئله است. برای اینکه افراد شرکت‌کننده در این طوفان بتوانند به خوبی در ذهنشان تجزیه‌وتحلیل کنند، باید ابتدا به‌صورت واضح مسئله را بدانند.

می‌توانیم سه مثال برای کاربرد طوفان فکری بزنیم:

تیم مدیریت یک مجموعه آموزشی، از یک جلسه طوفان فکری برای جمع‌آوری نظرات در مورد اعتبار یک استراتژی آموزشی استفاده می‌کند.

گروهی از افراد که از ابزارهای هوای فشرده استفاده می‌کنند به دنبال ایده‌هایی برای کاهش نویز موجود در ابزارهای خود هستند.

گروهی از حسابداران از جلسه ایده پردازی استفاده می‌کنند تا راه‌هایی برای کاهش پرداخت‌های مالیاتی بدون تخطی از قانون پیدا کنند.

چرا طوفان فکری خوب است؟

در روش قدیمی، افراد با اعتمادبه‌نفس بالا بر اعضای ضعیف‌تر گروه تسلط می‌یابند و اعضایی که اعتمادبه‌نفس پائینی دارند، از بیان آزادانه واهمه دارند!

برخی دیگر نیز برای موافقت با نظرات گروه تحت‌فشار قرار می‌گیرند و یا به دلیل احترامی که برای افراد برتر و مسئول قائل‌اند، خود را کنار می‌کشند. به این صورت روش گروهی حل مشکل اغلب بی‌نتیجه و غیر مؤثر خواهد بود.

اما در روش طوفان فکری چنین مسائلی وجود ندارد. همه در یک سطح هستند و همه آزادانه نظراتشان را می‌گویند و تازه تشویق هم می‌شوند. عدالت در این روش برقرار است!

 

این شش قاعده اصلی باید در جلسه طوفان فکری رعایت شود

در هر جلسه طوفان فکری چهار قانون باید رعایت شود. رعایت این قواعد، منجر به سینرژی (هم‌افزایی) در گروه می‌شود که در نهایت میزان خلاقیت در گروه را افزایش و بهبود می‌دهد. در یک جلسه طوفان فکری هیچ محدودیتی برای مطرح کردن ایده‌ها وجود ندارد. در این جلسه طی یک فرایند طبیعی و بدون دخالت بیرونی، جمع به طور پیوسته به ایده‌های بهتر دست خواهد یافت. اگر می‌خواهید یک جلسه طوفان فکری برگزار کنید، به این 4 قانون دقت کنید:

 بر کمیت تمرکز کنید نه کیفیت

همیشه کیفیت مهم‌تر از کمیت است؛ اما در یک جلسه طوفان فکری کاملاً برعکس.

به این فکر نکنید که ایده‌های بهتر کدم‌اند. اجازه دهید تمام افراد هر ایده‌ای که به ذهنشان می‌رسد را بگویند. می‌توانید از یک تخته وایت برد یا برگه بزرگ برای نوشتن همه ایده‌ها استفاده کنید. یادتان باشد هرچه تعداد ایده‌هایی که تولید می‌شوند بیش‌تر باشد، احتمال دست یافتن به یک راه‌حل اساسی و اثربخش بیش‌تر است.

 از انتقاد جلوگیری کنید

انتقاد مثل یک مانع برای تفکر است. وقتی از کسی می‌خواهید ایده بدهد و درعین‌حال از او انتقاد می‌شود، او از این به بعد سعی می‌کند ایده‌های مشابه یا در همین سطح را نگوید؛ از ترس اینکه دوباره مورد انتقاد قرار بگیرد.

اگر در مواجهه اولیه با یک ایده، به جای انتقاد از آن، به توسعه و بهبود آن فکر کنیم، یک جو مناسب برای تولید ایده‌های بکر و غیرمعمول فراهم می‌شود. استفاده از چنین روشی باعث ایجاد دامنه زیادی از راه‌حل‌های بعضاً شگفت‌انگیزی می‌شود.

 از ایده‌های غیرمعمول، استقبال کنید

در بارش ذهنی ممکن است ایده‌های غیرمعمول رویکردهای جدیدی را به مسئله فراهم کنند و منجر به راه‌حل‌های بهتری نسبت به ایده‌های معمول شوند.

 ایده‌ها را ترکیب کنید و ایده‌های کامل‌تری بسازید

می‌توان با ترکیب دو ایده خوب، به ایده‌ای بهتر رسید که از هر دو ایدهٔ قبلی کامل‌تر باشد.

 هیچ‌کس مالک ایده‌اش نیست

مهم است که هیچ‌کس ادعا نکند که این ایده مال من است یا آن ایده را فلانی مطرح کرد. وصل کردن ایده‌ها به افراد، می‌تواند اثربخشی یک جلسه طوفان فکری را کاهش دهد. چون:

– قضاوت ما در مورد فرد، به ایده هم سرایت می‌کند.

– دیگران ترجیح می‌دهند ایده‌ جدیدی مطرح کنند تا این‌که ایده‌ فرد دیگری را اصلاح کنند.

– اصلاح یا تکمیل یک ایده، ممکن است باعث مقاومت و موضع‌گیری کسی که نخستین بار آن را مطرح کرده است بشود.

 به افراد دقیق توضیح بدهید

به افراد دقیقاً توضیح بدهید که بدون هیچ ترسی هر نظری دارند بگویند. بگویید کسی حق مسخره کردن یا ابراز نظر مخالف را ندارد. از آن‌ها بخواهید اعتماد به‌ نفس داشته باشند و هر چه به ذهنشان رسید بگویند.

 

راهنمای سریع برای ایجاد یک جلسه طوفان فکری

هرچند طوفان فکری به نظر آسان می‌آید، اما اگر به‌صورت شلخته و نامرتب برگزار شود، نمی‌تواند بازدهی خوبی داشته باشد. از این راهنمای سریع برای برگزاری یک جلسه طوفان فکری استفاده کنید:

 ثبت موضوع موردنظر بر روی تخته و توضیح در مورد آن برای افراد توسط تسهیلگر (مجری)

یادآوری قواعد و اصول اجرای کار برای شرکت‌کنندگان توسط تسهیل‌ کننده

 ارائه ایده‌ها و نظرات به‌ صورت گردشی: در هر نوبت فقط یک ایده باید بیان شود و در صورت عدم وجود ایده، با گفتن واژه «بعدی» نوبت به دیگری واگذار می‌شود.

 ثبت کلیه ایده‌ها توسط یک فرد خوش‌خط و تیز!

 اتمام مرحله ثبت عقاید در صورت گفتن کلمه «بعدی» توسط تمام افراد

 دسته‌بندی و جمع‌بندی نتایج

 

در روش‌های جدید طوفان فکری چه تغییراتی به وجود آمده است؟

روش طوفان فکری دچار تغییراتی شده است. همچنان این روند ادامه دارد. بیایید روش‌های جدید را با روش‌های قدیمی مقایسه‌ای کوتاه کنیم:

 طوفان فکری سنتی

روش سنتی طوفان فکری این‌گونه است که گروهی از مردم در یک اتاق می‌نشینند و ایده‌هایی را که به ذهنشان خطور می‌کنند، فریاد می‌زنند. به آن‌ها گفته می‌شود که اختیار از کف بدهند (یعنی خود را رها کنند) و هر ایده‌ای به نظرشان می‌رسد بگویند. به آن‌ها اطمینان داده می‌شود که هیچ‌کدام از حرف‌ها و ایده‌هایشان مورد قضاوت قرار نخواهد گرفت.

این کمک می‌کند افراد آزاد باشند تا بدون احساس ناراحتی هرگونه ایده‌ای را بیان کنند. از میان بسیاری از ایده‌ها، ایده‌های ارزشمندتر بیرون کشیده می‌شوند. به دلیل محیط تفکر آزاد، این نشست صمیمانه خواهد بود و ذهن افراد خالی می‌شود!

طوفان فکری مدرن

در مدل‌های تازه، سناریوی طوفان فکری سنتی بسط داده می‌شود و کل فرآیند را آسان‌تر و مؤثرتر می‌سازد.

طوفان فکری پیشرفته، به طوفان فکری سنتی کمک می‌کند تا ایده‌هایی بهینه‌تر، کارآمدتر و مؤثرتر تولید شود.

در این روش اغلب مشکلات مربوط به طوفان فکری سنتی، در یک فرایند کارآمدتر حل می‌شود. در روش طوفان فکری پیشرفته، به افراد ابتدا یاد داده می‌شود که تفکر خلاقانه داشته باشند؛ بنابراین آن‌ها فکرهایی که واقعاً کارآمد نیستند را دور می‌ریزند و سعی می‌کنند خلاقانه‌ترین‌هایشان را ارائه دهند.

جلسه طوفان فکری را چطور بهتر اداره کنیم؟

برای اداره یک جلسه طوفان فکری (یا همان بارش ذهنی)، مقالات زیادی نوشته شده است. بر خلاف تصور عموم، این جلسه باید در کمال نظم و آرامش انجام شود تا بهترین نتایج حاصل شود. برای افزایش اثربخشی جلسات طوفان فکری این چند مورد را رعایت کنید:

 اگر جلسه طولانی شد، تعداد ایده‌ها را محدود کنید

مثلاً می‌توانید تعداد 100 یا 200 ایده (متناسب با تعداد نفرات) سقف ارائه ایده‌ها بگذارید. این در صورتی است که وقت کافی نداشته باشید. درصورتی‌که وقت کافی دارید، اجازه دهید ایده‌های بیشتری مطرح شود.
این سقف شاید متناقض با خلاقیت به نظر برسد، اما ممکن است به خلق ایده‌های بهتر و اولویت‌بندی ایده‌ها توسط شرکت‌کنندگان کمک کند.

 دامنه‌ مسئله را خیلی محدود تعریف نکنید

محدود کردن دامنه مسئله به محدود شدن ذهن افراد شرکت‌کننده می‌انجامد. وقتی مسئله محدود می‌شود، کسانی که در جلسه شرکت می‌کنند، بخشی از پاسخ‌هایشان را به صورت ناخودآگاه از ذهن حذف می‌کنند. پاسخ‌هایی که شاید حتی بهترین جواب برای حل مسئله بود. در چنین شرایطی قضاوت شخصی افراد در مورد ایده‌هایشان هم زیاد می‌شود و ممکن است از بیان نظراتشان ترس داشته باشند.

همان‌طور که در بالا اشاره کردیم، عدم قضاوت و ارزیابی یکی از اصول برگزاری جلسه طوفان فکری است. مثلاً اگر مسئله شما در مورد افزایش فروش محصولات آموزشی به میزان 20 درصد است، محدودیت 20 درصدی را بردارید و مسئله را این‌طور تعریف کنید:

«جلسه ایده یابی برای افزایش فروش محصولات تولیدی سازمان»

 بهتر است صورت‌مسئله کوتاه باشد

در جمله بالا، صورت‌مسئله کوتاه است. هر چه تعریف صورت‌مسئله را طولانی‌تر کنید، احتمال این‌که روند ایده پردازی محدود شود افزایش می‌یابد. می‌توانید برای صورت‌مسئله محدودیت تعریف کنید؛ مثلاً 15 کاراکتر.

 

دو مدل طوفان فکری متفاوت!

این دو مدل طوفان فکری، اندکی با روش غالب طوفان‌های فکری تفاوت دارند. بد نیست آن‌ها را هم یاد بگیرید!

طوفان فکری ساکت

بارش ذهنی خاموش یا طوفان فکری ساکت، می‌تواند به عنوان یک ابزار خلق ایده جایگزین در تیم شما به کار رود. قوانین و دستورالعمل در این روش تا حد زیادی همانند جلسات منظم باقی می‌مانند. ابتدا مسئله مطرح و توضیح داده می‌شود. سپس اعضای جلسه پنج‌تا ده دقیقه فرصت دارند هرچه به ذهنشان می‌رسد بنویسند.

 فقط یک نکته؛ اجازه ندهید تا وقتی زمان کلی تمام شده کسی برگه‌اش را تحویل بدهد. آن‌ها تا آخرین لحظه باید بنویسند. چون در روند فکری سایر اعضا اختلال ایجاد می‌شود. این چرخه تا زمانی ادامه می‌یابد که اعضا کارت‌های اولیه ایجاد شده را دریافت کنند. این ایده‌ها توسط تسهیلگر جمع‌آوری و پاسخ‌های تکراری حذف می‌شوند. این تیم پاسخ‌های باقی‌مانده را دسته‌بندی و بهترین راه‌حل را برای مسئله بیان‌شده در ابتدای جلسه تعیین می‌کند.

طوفان فکری معکوس

در روش طوفان فکری معکوس، به این موضوع فکر می‌کنید که افراد در موقعیت شما، چه‌کار می‌کردند و سپس شما درست برعکس آن کار را انجام می‌دهید.

یک روش این است که از خودتان سؤال کنید «چطور می‌توانم جلوی عملی شدن این هدف را بگیرم؟» مثلاً فرض کنید شما صاحب یک سازمان آموزشی هستید. بعد از مدتی حس می‌کنید سطح کیفی آموزش‌ها اندکی افت کرده است. بنابراین مسئله‌ای طرح می‌کنید با این عنوان: «چطور می‌توانم سطح رضایت مشتریان را بالا ببرم؟» شما احتمالاً قبلاً هرکاری که به ذهنتان رسیده است را برای رضایت حداکثری مخاطبانتان انجام داده‌اید. بنابراین بهتراست این مسئله را برعکس کنید:

«چطور می‌توانم حداکثر نارضایتی را برای مخاطبینمان به وجود آوریم؟»

این تکنیک نگاهی به روش‌ها و رویکردهایی جدید دارد که به شکل وارونه و معکوس، گزینه موردنظر را بررسی می‌کنند. فرقی نمی‌کند کدام‌یک از این تکنیک‌ها برای شما مفید باشند، مهم این است که همه‌ آن‌ها را آزمایش کنید. شاید متوجه شوید که خیلی از این تکنیک‌ها به شما کمک می‌کنند. اگر این کار را انجام ندهید، ممکن است خیلی از گزینه‌ها را از دست بدهید.

مراحل کلی طوفان فکری معکوس

یک پیشنهاد خوب!

شاید یکی از روش‌هایی که بتواند به مؤثرتر شدن جلسات طوفان فکری کمک کند این است که در بینابین گفتگوها، عضو یا اعضای جدیدی را به گروه اضافه کنیم. ازآنجایی‌که سایر اعضا زمان مشخصی را در کنار هم ایده پردازی کردند و شاید دچار کلیشه شده باشند، ورود یک فرد جدید با ایده‌های جدید می‌تواند دوباره خلاقیت و شور و شوق برای طرح ایده‌های جدید را فراهم و اثربخشی جلسه را افزایش دهد.

---

مقالات دیگری که شاید برایتان مفید باشد:

 گام های حل مسئله به صورت ساده +‌ مثال برای روش حل مسئله

---