چطور شایعه و اخبار نادرست را بشناسیم؟

آیا در زندگی شایعه‌ای شنیده‌اید که بعداً متوجه شوید دروغ بوده است؟ تقریباً همه مردم دنیا روزی در دام شایعه‌های نادرست افتاده‌اند. اما واقعاً چند نفر از آنها تلاش کرده‌اند که دوباره این اشتباه را تکرار نکنند؟ چقدر علاقه‌مند بوده‌ایم که یاد بگیریم کلاه سرمان نرود؟!

من محمد منشی‌زاده مدرس سواد رسانه‌ای و مهارت‌های زندگی با رسانه هستم و در این مطلب می‌خواهم به شما یاد بدهم چطور شایعه و اخبار نادرست را بشناسید و خود را در برابر این ویروس مقاوم کنید.

 تعریف ما از شایعه اشتباه است!

همه ما یک تعریف ساده و مشابه از شایعه داریم. آن‌قدر شایعات مختلف را دیده‌ایم که بعداً تکذیب شده‌اند فکر می‌کنیم شایعه همان دروغ یا چیزی مشابه آن است اما در حقیقت شایعه، همان «خبر یا اطلاعات تأیید نشده» است. یعنی شایعه می‌تواند واقعیت داشته باشد اما ما فعلاً دانش و آگاهی لازم برای تصمیم‌گیری در مورد آن را نداریم.

بنابراین هر وقت خبری را خواندید که از درستی آن مطمئن نبودید شما در مقابل یک شایعه قرار دارید. اما ازآنجاکه اخبار درست برای ما ضرری ندارند ما معمولاً به اخبار نادرست و جعلی شایعه می‌گوییم.

یک شایعه همیشه رنگ و بوی حقیقت دارد وگرنه آن را باور نمی‌کنیم….

 یک توهم خطرناک: خبرها درست هستند!

گاهی بدون آن که خودمان متوجه شویم درون یک توهم خطرناک گرفتار می‌شویم. یعنی خبرها و اطلاعاتی که به دستمان می‌رسد را بدون هیچ‌گونه تردیدی، درست فرض می‌کنیم!

شایعه‌ها اکثر اوقات رنگ و بوی حقیقت دارند. یعنی اگر خبر کاملاً دروغ باشد مغز ما می‌تواند متوجه آن بشود اما وقتی‌که اطلاعات نادرست لباسی از حقیقت می‌پوشند کمتر باعث شک کردن ما می‌شوند. مغز ما حقایق را می‌بیند و بر اساس آن در مورد همه اطلاعات قضاوت می‌کند. پس برای شناختن شایعه‌ها باید مهارتی داشته باشیم که تاکنون نداشته‌ایم.

به خاطر همین یکی از مهم‌ترین مهارت‌های قرن 21 ، داشتن تفکر انتقادی یا تفکر نقاد است. یعنی اگر در مورد خودمان اطلاعات ورودی و نحوه پردازش مغز خودمان را نقد و بررسی نکنیم دچار چالش‌های خطرناکی در زندگی خواهیم شد.

گاهی وقت‌ها شایعه‌ها بی‌خطر یا کم‌خطر هستند اما در بسیاری از موارد شایعه می‌تواند بسیار هزینه‌های سنگین مالی و جانی و روحی داشته باشد.

 چرا شایعه می‌تواند خطرناک باشد؟

چند سال پیش، در یک برنامه زنده تلویزیونی که به علت پوشش اخبار المپیک برزیل پربیننده هم بود، ناگهان خبر فوت آقای احسان علیخانی مجری شناخته شده تلویزیون اعلام شد. این خبر باعث شد بسیاری از علاقه‌مندان و دوستان و خانواده او نگران و ناراحت شوند. زندگی او تا مدت‌ها به خاطر این شایعه تحت تأثیر قرار گرفته بود و آسایش را از او و خانواده‌اش گرفته بود.

چند ماه پیش هم تعدادی از هم‌وطنان ما جان خودشان را به خاطر شایعاتی که مورد مصرف الکل و ایمنی بدن در برابر ویروس کرونا منتشر شده بود از دست دادند. وقتی‌که به این حوادث نگاه می‌کنیم می‌فهمیم در مقابل ویروس خطرناکی به نام شایعه قرار داریم.

 چرا الان بیش از هر زمان دیگری باید شایعه‌ها را بشناسیم؟

ما در دوران شایعه‌ها زندگی می‌کنیم. از اولین روزهایی که انسان غارنشین برای زنده ماندن و بقا به دنبال اطلاعات در مورد محیط زندگی خودش بود تا به امروز همیشه شایعه‌ها وجود داشته‌اند. آن روزها میزان اطلاعات مورد نیاز برای یک زندگی خوب بسیار کمتر بود. از حدود قرن هجدهم و همراه با انقلاب صنعتی در اروپا، هر روز نیاز افراد به اطلاعات بیشتر شد. اخبار و اطلاعات بیشتر همراه خودشان شایعات بیشتر و خطرناک‌تری را آوردند.

اما چند سالی است که انقلاب اینترنت باعث انفجار اطلاعات شده است. اینترنت بستر لازم برای پیدا شدن شبکه‌های اجتماعی را فراهم کرد. شبکه‌های اجتماعی ارتباط میان انسان‌ها و سرعت انتقال اطلاعات را به نحو عجیبی بالا بردند و این شروعی بر انفجار شایعات در بستر شبکه‌های اجتماعی بود.

 شبکه‌های اجتماعی، خاک مناسب برای رشد شایعه

شاید شما هم متوجه شده باشید که بیشتر شایعه‌ها از طریق فضای مجازی به دست ما می‌رسد. سال‌ها پیش که این شبکه‌ها وجود نداشتند شایعه جور دیگری پخش می‌شد. مثلاً در مهمانی‌ها، تاکسی و اتوبوس‌ها، محل کار، جمع‌های دوستانه و خودمانی و …

اما حالا بدون اینکه در کنار هم باشیم می‌توانیم شایعه را دریافت کنیم و بدتر از آن شایعه را انتشار دهیم. شبکه‌های اجتماعی بستر آماده و بسیار پرقدرتی برای انتشار ویروسی شایعات هستند. در شبکه‌های اجتماعی افراد می‌توانند هویت و نیت خود را از انتشار اخبار نادرست مخفی کنند. همچنین با یک ایده و در هر زمان و مکان این اخبار می‌توانند ساخته و منتشر شوند.

بدتر از آن شما بدون آنکه خودتان بدانید ممکن است منتقل‌کننده ویروس شایعه شوید. سرعت انتشار اطلاعات آن‌قدر زیاد است که دیگر نمی‌توان جلوی خبری که ارسال شده است را گرفت؛ بنابراین اگر شایعه را نشناسیم ممکن است هم خودمان ضرر کنیم و هم به اطرافیان خودمان آسیب بزنیم.

بیشتر بخوانید:

چگونه اعتیاد به گوشی را از بین ببریم؟

 درمان ویروس شایعه خیلی سخت نیست

خبر خوب این است که دست ما در برابر شایعات چندان هم بسته نیست. یعنی اگر شما روش‌های ساخت شایعات را بشناسید و بدانید چرا و به چه دلیل شایعات ساخته می‌شوند می‌توانید آن‌ها را بهتر شناسایی کنید.

مثلاً بسیاری از شایعات را می‌توانید به کمک گوگل تشخیص دهید. یعنی با جستجوی آن خبر در و به کمک ابزارهای زمان، متوجه شوید آیا منبع اصلی انتشار خبر کجا بوده است. آیا از طرف مرجع قابل‌اعتمادی منتشر شده یا سابقه آن مرجع، چندان هم قابل‌اطمینان نیست. ضمناً می‌توانید تغییر شکل و محتوای خبر را در طول زمان متوجه شوید.

 پیشگیری بهتر از درمان است: رژیم اطلاعاتی بگیرید

فرض کنید در حال خواندن اخبار یک کانال خبری هستید. خواندن هر خبر شاید فقط ده ثانیه از شما وقت بگیرد و در 10 دقیقه شما بیش از 50 خبر خوانده‌اید. بعد از این زمان هم سریع به محل کار خود برمی‌گردید یا اگر در مهمانی هستید تعارف یک چای شما را از حال و هوای خواندن اخبار خارج می‌کند.

آیا در مورد صحت و درستی آن 50 خبر فکر کردید؟ آیا شک کردید که ممکن است یکی از آن اخبار درست نباشد یا اخبار را به‌درستی و کامل منتقل نکرده باشد؟ آیا اصلاً زمانی برای بررسی آن اخبار داشتید؟

بهتر است کمی رژیم بگیریم! البته نه از نوع غذایی بلکه یک رژیم خبری و اطلاعاتی. بهتر است بگویم یک سبک سخت‌گیرانه برای ورود اطلاعات به مغز خودمان داشته باشیم.

این رژیم اطلاعاتی چند فایده مهم برای جلوگیری از مبتلا شدن به ویروس شایعه خواهد داشت:

​​​​​​​چطور شایعه و اخبار نادرست را بشناسیم؟

 1- مشاهده اخبار بیشتر، باعث بیماری عطش می‌شود.

مشاهده اخبار، به انسان توهم آگاهی می‌دهد. یعنی فکر می‌کنیم که در مورد جهان اطراف خود می‌دانیم. درصورتی‌که تحقیقات زیادی نشان داده است با اینکه همیشه مانند آهنربا اخبار را به خودمان جذب کرده‌ایم اما آن‌چنان هم در مورد دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم اطلاعات درست و کاملی نداریم.

بنابراین بهتر است کمی حس دنبال‌کردن اخبار را کنترل کنیم. خواندن اخبار به‌صورت کنترل نشده باعث می‌شود بیشتر بخواهیم اخبار بخوانیم.

2- فقط اطلاعات ضروری را بررسی می‌کنید

وقتی شما منابع اخبار اطلاعات خود را محدود می‌کنید و در زمان‌های خاص و به‌اندازه نیاز اطلاعات دریافت می‌کنید زمان بیشتری برای تحلیل آن اخبار خواهید داشت. مسلماً تحلیل و اطمینان از 10 خبر مهم و تأثیرگذار در روز خیلی راحت از بررسی 50 خبر خواهد بود.

3- اجازه می‌دهید اخبار ته‌نشین شوند

در اکثر موارد برای یک خبرگزاری، سرعت انتشار یک خبر در اولویت بیشتری نسبت به اطمینان صددرصد نسبت به صحت آن قرار دارد؛ بنابراین ممکن است اخبار نادرست هم در لابه‌لای بقیه اخبار منتشر شود که البته بعد از چند ساعت یا یکی دو روز، تکذیب می‌شود؛ بنابراین رژیم اطلاعاتی به ما کمک می‌کند اطلاعات نادرست تکذیب شده، از فهرست ورودی‌های مغز ما حذف شوند.

مبارزه کنیم یا مدیریت؟

شایعه قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان‌ها دارد! همیشه بوده و هست و کسی نمی‌تواند جذابیت آن را انکار کند. بنابراین به جای مبارزه کردن، بهتر است به «پیشگیری» و «مدیریت» آن فکر کنیم. رژیم اطلاعاتی همان نسخه ساده اما مفیدی است که این کار را برای دنبال کننده اخبار انجام می‌دهد. نسخه‌ای که به ما کمک می‌کند با گوش‌های آگاه‌تر و چشم‌های هشیارتری با خبرهای جدید برخورد کنیم و نقش موثری در قطع زنجیره ویروسی داشته باشیم.