سوژه داستان یا طرح داستان چیست؟

در قسمت اول سری مقالات «داستان نویسی» به کلیات داستان و انواع داستان پرداختیم و داستان نویسان بزرگ ایرانی و خارجی را شناختیم. البته تنها تعداد بسیار معدودی از آنها را.
در قسمت دوم می‌خواهیم ببینیم طرح یا سوژه داستان چیست و چطور می‌توانیم خط طرح داستان را به داستان بسط بدهیم.

سوژه داستان چیست؟

بعضی مواقع هست که با خرید کتاب و خواندن یک داستان متحیر می‌شویم و پیش خودمان می گوییم: «نویسنده، از کجا به چنین سوژه فوق العاده ای رسیده است؟ چطور من هم می‌توانم یک طرح خوب برای داستانم انتخاب کنم؟»
سوژه چیزی است که مخاطب کتاب شما را ترغیب می‌کند برای خواندن کامل کتابتان.
به سوژه، موضوع داستان، طرح داستان یا ایده داستان هم گفته می‌شود.
سوژه البته با عنوان یا تیتر کتاب داستان شما متفاوت است. تیتر کتاب ممکن است به کلی با سوژه شما متفاوت یا بی ربط باشد.

ویژگی‌های سوژه داستان

هر سوژه یا خط طرح یک داستان معمولاً دارای یک سری ویژگی‌هاست. با هم برخی از این ویژگی‌ها را مرور می‌کنیم:

شفافیت و عدم وجود ابهام در ایده داستان

اگر فیلم باز یا کتاب باز باشید، دیده‌اید گاهی اوقات طرح داستان یا فیلم را متوجه نمی‌شوید. در چنین شرایطی ممکن است از کتاب به اصطلاح «زده» و سردرگم شوید. ایده یا طرح کتاب باید در درجه اول برای نویسنده شفاف و واضح باشد و مخاطب هم بداند دارد در مورد چه چیزی می‌خواند.
اجازه بدهید با ذکر یک مثال موضوع را روشن‌تر کنیم.
فرض کنید وارد وارد یک کارگاه نجاری شده‌اید. از استاد می‌پرسید: «مشغول ساختن چه چیزی هستید؟». او بلافاصله پاسخم یدهد: «یک میز» یا «یک پنجره».
در حقیقت اوستا (همان استاد) پیش از اینکه به سراغ تخته، میخ، اره یا آچارهای دیگر برود، دقیقاً می‌داند می‌خواهد چه چیزی درست کند.
سوژه داستان شما هم باید دارای چنین ویژگی‌ای باشد؛ یعنی قبل از آغاز داستان نویسی، باید بدانید می‌خواهید در مورد چه چیزی بنویسید.

در انتخاب طرح داستان، محدودیتی وجود ندارد

طرح داستان شما هم می‌تواند ملموس و باورپذیر باشد و هم تخیلی و غیرقابل باور!
داستان‌های هری پاتر یا همین شاهنامه خودمان، سرشار از داستان‌ها، شخصیت‌ها و اتفاقات فراطبیعی و غیرقابل باور و اغراق آمیز است.
بنابراین در انتخاب طرح داستانتان هیچ محدودیتی قائل نباشید.

عدم کلی گویی در خط طرح داستان نویسی

موضوع یا سوژه شما می‌تواند هرچیزی که دلتان می‌خواهد باشد؛ اما بهتر است در آغاز راه داستان نویسی، از کلی گویی پرهیز کنید تا مخاطب بهتر با داستان ما ارتباط برقرار کند.
مثلاً اگر از همان نجار بپرسید دارد چه چیزی می‌سازد و پاسخ دهد: یک وسیله چوبی، ممکن است خنده‌تان بگیرد و پیش خود بگوئید: «این را که از اول خودم می‌دانستم!»
یک داستان می‌تواند در مورد «مصائب یک مدیر مدرسه در روستایی دورافتاده» باشد تا در مورد «مدرسه!»
اینکه در داستان کلی گویی نکنید با عدم محدودیت در انتخاب سوژه البته منافاتی ندارد. در حقیقت منظور ما این است که طرح داستان شما کاملاً واضح باشد اما تا جایی که دوست دارید می‌توانید به آن پر و بال بدهید.

چگونه سوژه یا طرح داستان را پیدا کنیم؟

محیط اطراف ما پر از موضوعات خوب برای نوشتن داستان است. هرچیزی که در طول روز می‌بینید، می‌تواند ایده‌ای برای داستان نویسی باشد. یک نویسنده برای پیدا کردن یک موضوع خوب، باید خاطرات گذشته‌اش را با دقت مرور کند و محیط اطرافش را نیز دقیقاً بررسی کند.
البته نگران نباشید. ممکن است در ابتدای راه داستان نویسی، انتخاب یا پیدا کردن یک ایده برای داستان، کمی سخت و دشوار باشد. این تنها به خاطر نوع نگاه شما به پدیده‌های اطراف یا بی دقتی به محیط یا حالات درونی خودتان است.
این موارد به شما در یافتن طرح داستان یاری می‌رساند:

1- متفاوت نگاه کنید، متفاوت بپردازید!

اطراف شما پر از ایده و طرح و سوژه است. منتها ممکن است اغلب آنها تکراری به نظر برسند.
در اینجا دو راه دارید: یا می‌توانید سوژه‌های بکر یا تازه‌ای برای داستان نویسی بیابید یا می‌توانید با نگاهی تازه، همان ایده‌های قدیمی را بازنویسی کنید.
مثلاً داستان «روی ماه خدواند را ببوس» مصطفی مستور در مورد یک دانشجوی دکترای جامعه شناسی است که موضوعی ساده به نظر می‌رسد؛ اما پرداخت به این موضوع و در ادامه، گره خوردن آن با موضوعات بنیادی و خداشناسی چنان هنرمندانه صورت می‌گیرد که گویی ایده‌ای بسیار بکر و تازه به نظر می‌رسد.
پرداخت هنرمندانه به موضوعی ساده می‌تواند منجر به ایجاد یک سوژه فوق العاده شود.
برعکس، گاهی اوقات سوژه‌های بسیار خوبی یافت می‌شود که نویسنده به قول معروف آن را «می‌کشد».

2- حتماً لازم نیست سوژه بکر باشد

زیاد سخت نگیرید.
کمال گرایی در یافتن سوژه می‌تواند آزاردهنده باشد.
با استفاده از یک موضوع واحد هم می‌توانید داستان‌های متفاوتی بنویسید. موضوع واحد، لزوماً باعث شبیه نویسی نمی‌شود.
شما چند کتاب بسیار متفاوت در مورد جنگ تحمیلی سراغ دارید، در حالی که همه موضوعی واحد دارند؟ با توجه به موضوع جنگ، می‌توانید داستان‌هایی درباره شب عملیات، روز پس از عملیات، مادری که سالهاست منتظر فرزند مفقودش است، رزمنده‌ای که در دست دشمن اسیر شده و در مقابل شکنجه‌های روحی و بدنی آنها مقاومت کرده است و هزاران داستان دیگر که موضوع همه آنها جنگ است؛ منتهی در هر کدام می‌توانید از زاویه‌ای جداگانه به جنگ نگاه کنید. باید کاملاً از تجربیات، مشاهدات، مطالعات، استعداد و تخیل خود استفاده کرده باشید.
«دا»، «آن بیست و سه نفر» و «با دست‌های خالی» از جمله کتاب‌هایی هستند که موضوع تقریباً واحدی دارند در حالی که بسیار با هم متفاوت‌اند.

3- به دنبال خاطرات باشید

منبع دیگری که برای یافتن سوژه داستان باید به آن توجه کنید، مرور خاطرات است. داستان نویس باید به حوادثی که در گذشته پیش آمده، توجه کند.
بسیاری از داستان نویسان، بر اساس موضوعات زندگی گذشته‌شان، داستان‌های زیبایی نوشته‌اند. حال اگر شما هم حوادثی که در گذشته برایتان اتفاق افتاده است و یا خاطراتی را که در ذهن دارید، مرور کنید، مسلماً موضوعات خوبی برای نوشتن داستان می‌یابید. مثلاً: شب امتحان، اولین روز مدرسه، قهر و آشتی‌هایی که در مدرسه داشته‌اید، روز گرفتن نتیجه امتحانات، رفتن به کوه و صحرا و صدها موضوع دیگر… و حتماً، شما به عنوان یک انسان در مقابل هر یک از این حوادث، واکنش‌های روحی خاصی داشته‌اید؛ یعنی این حوادث در شما اضطراب، شادی و یا حالات روحی به وجود آورده و به خاطر این احساس، جایی در ذهنتان یافته است. شما می‌توانید با مراجعه به آنها، داستان خوبی بنویسید.

4- نوشتن آزاد را تمرین کنید

نوشتن آزاد (نوشتن کلمات روی کاغذ بدون در نظر گرفتن هرگونه ساختار یا محدودیت) می‌تواند مسیر خلاقیت شما را باز کند. نتایج گاهی غیرقابل پیش‌بینی هستند و شگفت‌انگیزترین تصاویر، شخصیت‌ها، خاطرات و داستان‌ها روی صفحه ظاهر می‌شوند.
این تمرین به جریان عمیق خلاقیت ذهن ما اجازه می‌دهد در نوشتن ظهور و بروز بیابد. این کار بسیار آسان است، فقط کافی است یک کاغذ و 15 دقیقه وقت داشته باشید و سپس به طور پیوسته بنویسید و اصلاً نگران نباشید که آنچه نوشته‌اید از لحاظ دستوری صحیح باشد چراکه اکنون زمان غلط‌گیری نیست.

5- زیاد بخوانید

«استیفن کینگ» در کتاب مشهورش به نام «درباره نوشتن» نوشته: اگر زمان کافی برای خواندن ندارید، زمان کافی برای نوشتن هم نخواهید داشت. به همین سادگی.
خواندن متون عالی بسیار مؤثر است اما قدرت خواندن آثار سطح پائین را نیز دست کم نگیرید. این آثار می‌توانند به شما کمک کنند متوجه کیفیت پایین نگارش خود بشوید و متون بهتری بنویسید.

6- ثبت کنید

درست است که نشستن در یک مکان عمومی مانند کافی‌شاپ با کاغذ و قلم در دست، تصویری کلیشه‌ای از نویسندگی است اما آن را امتحان کنید. بیرون بروید و بیست یا سی دقیقه به تماشای مردم بنشینید. ببینید چگونه صحبت می‌کنند، چه حرکاتی دارند و چه لباس‌هایی می‌پوشند. سپس داستانک‌هایی درمورد این افراد بنویسید و مشاهدات خود درباره آنها را ثبت کنید و به آنها اسم بدهید. فقط مراقب باشید به مردم خیره نشوید زیرا باعث ناراحتی آنها می‌شوید.